الف ـ‌ همواره سعی نمایید که در برخورد با کودکان و نوجوانان توانمندیهای آنها مدنظر قرار دهید، نه ضعفها و ناتوانایی‌ها را:

لازم است پیوسته با دید و بازخورد مثبت و سازنده به آنان نگریست. هر گونه احساس و نگرشی که ما نسبت به کودکان و نوجوانان داریم، بدون شک در رفتار فی ما بین تأثیر بسزایی خواهد داشت. اگر احساس و نگرش ما نسبت به کودک مملو از ضعف و درماندگی او باشد، منجر به رفتارهایی نظیر بی رغبتی و بی توجهی نسبت به او، یا حمایت بیش از حد از وی خواهد شد، که در هر دو صورت کودک نمی‌تواند از حس ارزشمندی و اعتماد به نفس لازم برخوردار باشد.

فرزند هبه الهی است و باید با دیده منت بر او نگریست. تقدیر خالق در خلقت وجود انسان همیشه در احسن تقویم است،(1) به عبارت دیگر آنچه خداوند هبه می‌کند در راستای بهترین صورتهاست، اما تأثیرپذیری نطفه از اختلالات ژنتیکی و یا عوامل دیگر، امری است که در بسیاری از مواقع کنترل آن خارج از توان انسان می‌باشد.

لذا با پذیرش قلبی هبه الهی(2) در وضعیت موجود، باید نقاط قوت و توانمندی‌های کودک را مد نظر قرار داده، برای شکوفایی استعدادها بالقوه‌اش تلاش کرد. از جمله این که محیط خانه، مدرسه و محله کودک را به صورت صحنه‌هایی از نمایش به فعلیت رسیدن مهارتها و استعدادهای بالقوه او درآوریم.

وجود نگرش منفی نه تنها تأثیر سوء و یا بازدارنده روی کودک خواهد گذاشت، بلکه صاحبان چنین اندیشه‌ها و نگرش‌هایی خود را نیز در پس دیواره‌ای از برداشت‌های آزار دهنده و ویرانگر محبوس کرده، از خلاقیت‌ها و ابتکار عمل،‌نشاط و سرزندگی و بالاتر از همه امید، توکل و تحرک باز می‌دارند.

ب ـ برای نوجوانان و جوانان تجارب خوشایندی از فعالیت‌های مستقل و آزاد فراهم نمایید:

به آنها فرصت دهید تا با فعالیت‌های مستقل، احساس مسؤولیت و مراقبت از خویشتن را بیابند. برای این کار ایجاد انگیزه‌های لازم برای تحرک و فعالیت‌های داوطلبانه بسیار حائز اهمیت است. غالباً نوجوانان با انگیزه‌های محیطی به فعالیت افتاده با رضامندی و احساس خوشایند درونی پیشرفت می‌کنند. بدیهی است فعالیت‌های مستقل و آزاد در زمینه انجام کارهای روزانه از نظارت مستمر و بعضاً هدایت، ارشاد و تشویق خانواده بی نیاز نخواهد بود. اما آنچه مهم است این که نظارت بزرگسالان به معنای دخالت مدام ایشان در فعالیت‌ها و امور نوجوانان نیست. نباید در همه کارهای آنان دخالت کرده، به جای این که ابتکار عمل به دست نوجوانان باشد، آنها را به عناصر منفعل و غیر قابل تبدیل سازیم.

ج ـ تجارب موفقت‌آمیز کودکان و نوجوانان را افزایش دهید:

یکی از مهم‌ترین عوامل ایجاد و تقویت حس اعتماد به نفس در کودکان و نوجوانان، به ویژه نوجوانان کمرو و یا ناموفق، فراوانی موفقیت‌های آنها در انجام فعالیت‌‌های مختلف می‌باشد. به عبارت دیگر لازم است برنامه‌های آموزشی و فعالیت‌هایی که برای آنها پیش‌بینی می‌شود به گونه‌ای تهیه و تنظیم گردد که با سعی و تلاشی که از خود نشان می‌دهند موفق به انجام آنها بشوند.

جوانی که تجارب چندانی از موفقیت در خانه و مدرسه ندارد، هر قدر در انجام فعالیت‌های مختلف با موفقیت بیشتری مواجه گردد، حس کارایی، ارزشمندی و بالطبع اعتماد به نفس در او تقویت می‌شود. آنچه در این ارتباط بسیار مهم و قابل توجه است این که تلاش افراد هدفمند و جهت‌دار باشد، یعنی کسب هرگونه موفقیت می‌بایست در سایه تلاش و تقلا انجام پذیرد، تا آنها احساس خوشایندی از دقت و تلاش داشته باشند. بدیهی است این انتظار که همه فعالیت‌ها و تلاش‌ها بدون استثناء منجر به موفقیت گردد، همواره نمی‌تواند امری طبیعی و ایده‌آل باشد، بلکه توقع معقول آن است که با توجه به شرایط ذهنی و روانی افراد برنامه‌های آموزشی و تربیتی خاص نوجوانان و جوانان به گونه‌ای تنظیم گردد که در غالب موارد آنها با تلاش مستمر خود به نتیجه مطلوب دست یابند.

بی‌تردید در غیر این صورت، یعنی وقوع شکست‌ها و ناکامی‌های پیاپی به دلیل کمرویی و یا دشواری تکالیف ارائه شده و بالطبع دلسردی‌ها و دلزگی‌های مستمر، نوجوان حس کارایی و ارزشمندی خود را از دست داده، احساس بی کفایتی بر او مستولی می‌گردد،‌ اعتماد به نفس وی نیز به حداقل می‌رسد.

اولیاء و مربیان باید به خاطر داشته باشند که آنچه در رشد و پیشرفت این افراد،‌ مهم و حائز اهمیت است، مسئله انگیزه و تلاش آنهاست و نه صرف نتایج حاصل از آن. افراد با هم فرق دارند و در انجام یک فعالیت مشخص و یکسان انگیزه و تلاش‌های متنوعی از خود نشان می‌دهند. در این رهگذر امکان دارد نوجوان تیزهوشی با حداقل تلاش بتواند به نتیجه مورد نظر دست یابد، در حالی که ممکن است نوجوانی که با عقب‌ماندگی ذهنی مواجه است با حداکثر تلاش قادر نشود به حداقل نتیجه مورد نظر نایل گردد. لذا صرف نگریستن به نتایج کار، یعنی نمرات حاصله نمی‌تواند رویه‌ای منطقی و عادلانه باشد. به حکم عقل سلیم، آنچه مهم است و باید تشویق و تقویت بشود همان نفس تلاش مستمر و هدف‌دار بودن آن است. و بس.

همه افراد بویژه نوجوانان و جوانان کمرو در فعالیت‌ها و تلاش‌هایشان به تشویق و ترغیب نیاز دارند. موفقیت‌های ایشان در انجام مهارت‌های مختلف موجب تقویت انگیزه و رغبت آنها برای ادامه کار و تلاش بیشتر می‌شود. به عبارت دیگر تجارب موفق، انگیزه، جرأت، تلاش، پشتکار و اعتماد به نفس آنها را تقویت می‌کند.

د ـ قدرت تحمل کودکان و نوجوانان را برای مواجه شدن با ناکامی‌های احتمالی افزایش دهید:

بدون تردید، علی رغم همه تمهیدات و برنامه‌ریزی‌های مناسب، فردی که دارای اعتماد به نفس ضعیف است و یا از توان ذهنی مطلوب و مهارت‌های لازم اجتماعی برخوردار نیست، در زندگی خانوادگی، آموزشگاهی، و اجتماعی به دلایل گوناگون در انجام فعالیت‌های متنوع بعضاً با تجارت ناخوشایندی از ناکامی‌ها و شکست‌ها مواجه خواهد شد. والدین و مربیان می‌بایست از این قبیل تجارب ظاهراً ناخوشایند برای او نیز نهایت حس استفاده را بنمایند و با تشویق و ترغیب نوجوان به سعی و تلاش دوباره، مسئله ناکامی او را به سکوی پرش و جهشی تازه تبدیل کنند. گاه تجربه شکست و ناکامی در بعضی از افراد انگیزه‌‌ای قوی‌تر و غنی‌تر برای کوشش و ادامه کار بوجود می‌آورد. آنچه در این مورد فوق‌العاده مهم است چگونگی نگرش و تلقی ما از تجربه شکست یا عدم موفقیت نوجوان در انجام کار است. اگر ما یاد بگیریم که نوجوان را به دلیل ناتوانی و ناکامی‌اش در انجام کاری، سرزنش، تحقیر و تنبیه نکنیم، آن وقت خواهیم توانست، چنین شرایط ظاهراً ناخوشایند را به بهترین تجربه‌ها و آموخته‌ها در زندگی او مبدّل سازیم.

افراد می‌توانند از ناکامی‌ها و سرخوردگی ها،‌ درس صبر و مقاومت، طرح‌ریزی اندیشه نو و تلاش  تازه را بیاموزند. بالاتر از همه، تجارب ناشی از ناکامی‌ها و سرخوردگی‌ها به نوجوانان و جوانان می‌آموزد که دیدی واقع‌بینانه نسبت به توانایی‌های خود،‌ فعالیت‌ها و امور مختلف زندگی داشته باشند. بالطبع برخورداری ایشان از نگرشی واقع‌بینانه نسبت به توانمندی خود و مسائل و مشکلاتی که با آن موجه می‌شوند، موجب تقویت کارایی و ارزشمندی شخصی و اعتماد به نفس خواهد شد.

هـ ـ رفتار مصمم و مطمئن و در عین حال مطلوب کودکان و نوجوانان را تقویت نمایید:

ترغیب و تقویت رفتار کلامی و غیر کلامی مطمئن کودک یا نوجوانی که دچار کمرویی و یا ضعف شخصیت است، اعتماد به نفس او را بیشتر خواهد کرد. نظریات محکم و قاطع او را درباره مسائل مختلف باید محترم شمرد (البته به نحوی که موجب رنجش و آزردگی خاطر دیگران نشود) و نیز جرأت او را در بیان صریح افکار و آرای خود در شرایط و موقعیت‌های مختلف تقویت کرد. وجود چنین رفتارها و مهارت‌هایی در نوجوان و جوان برای استحکام شخصیت و امنیت خاطر او بخصوص در هنگام مواجهه با افرادی که فاقد حسن نیت کافی هستند، فوق‌العاده ارزشمند است.

رفتار مطمئن، مصمّم و مستدل فرد می‌تواند در زمینه‌های متنوعی قابل مشاهد باشد. این گونه رفتارهای مصمم و مطمئن، استدلالی و مسؤولانه، حس ارزشمندی و اعتماد به نفس شخص را تقویت می‌کند. بدیهی است همان‌گونه که ذکر شد، باید توجه داشت که این رفتارها پرخاشگرانه و یا از روی لجاجت نبوده، موجب بی‌احترامی به دیگران و یا رنجش خاطر آنها نشود.

و ـ کودکان و نوجوانان را در کنترل احساسات و عواطف خود یاری کنید:

کودکان و نوجوانان کمرو و گاه با شرایط و فعالیت‌هایی مواجه می‌گردند که بشدت آنها را متأثر می‌سازد. در چنین مواقعی کنترل عواطف و خویشتن‌داری برای مقابله با مسئله‌ای که با آن روبرو هستند بسیار مهم است. بدیهی است در این شرایط نظارت و راهنمایی بزرگسالان کاملاً ضروری خواهد بود.

ز ـ کودکان و نوجوانان کمرو و فاقد اعتماد به نفس، به تقویت مهارت‌های اجتماعی خود فوق‌العاده نیاز دارند.

توان برقراری و حفظ ارتباط مثبت با دیگران موجب افزایش احساس ارزشمندی اجتماعی و بالطبع اعتماد به نفس کودکان و نوجوانان می‌شود.

والدین و به خصوص مربیان مدارس باید کوشش کنند که کودکان و نوجوانان کمرو و ضعیف با تعداد قابل توجهی از همسالان و همکلاسی‌های خود مأنوس شده،‌ رابطه دوستانه و متقابل برقرار نمایند. برقراری و حفظ چنین ارتباط دوستانه‌ای، برای رشد و شکوفایی شخصیت و نشاط و سرزندگی این نوجوانان امری کاملاً ضروری است. اهمیت کسب این نوع مهارت‌های اجتماعی نه تنها کمتر از کسب مهارت‌های تحصیلی نیست، بلکه نوجوان برای حفظ این ارتباطات دوستانه، انگیزه بیشتری برای سخن گفتن، تلفن زدن و یا نوشتن نامه‌های ساده، در مواقعی که برای مدتی دوستان خود را نمی‌بیند، پیدا می‌کند.

در این جا نیز والدین و مربیان ضمن تشویق و ترغیب کودک یا نوجوان کمرو و فاقد اعتماد به نفس لازم برای برقراری روابط دوستانه با دیگر همسالان خود، در مواقع و شرایط مقتضی، ارزش دوست، ویژگی‌های یک دوست خوب و معیارهای دوست‌یابی را به زبان ساده برای وی بیان خواهند داشت.

ح ـ کودکان و نوجوانان نیاز دارند که با الگوهای رفتاری مطلوب آشنا شوند:

همه ما به الگوهای رفتاری نیاز داریم. از نظر تعلیم و تربیت، مدل‌ها و الگوهای رفتاری از نقش و اهمیت بسزایی برخوردار هستند. وجود الگوهای رفتاری در انسان، انگیزه رشد، حرکت و تعالی وجود ایجاد کرده، موجب شکوفا شدن ابعاد مختلف شخصیت می‌شود. به طور کلی انسان در هر موقعیت و درجه‌‌ای از رشد که باشد باز هم نیازمند به الگوها و اسوه‌های رفتاری است. علاوه بر معصومین(ع)، پیامبر بزرگوار(ص) و ائمه اطهار(ع) و فاطمه زهرا(س) که کامل‌ترین اسوه‌ها و الگوهای رفتاری برای همه انسان ها، در همه عصرها و نسل‌ها می‌باشند، تمامی انسان‌های رشد یافته نیز در ابعاد گوناگون و متناسب به کمال وجودی افراد موفق و متنفذ در زندگی انسان ها، بالاخص کودکان و نوجوانان برای رشد و تعالی شخصیت آنها بسیار مهم است، به خصوص زمانی که آنها با چنین الگوهایی ارتباط متقابل داشته باشند. بدون شک نقش برخی از الگوهای رفتاری خاص در حیات و سرزندگی و تلاش انسان فوق‌العاده محسوس است. وجود الگوهای رفتاری، امید،‌ تلاش و اعتماد به نفس انسان را بیشتر می‌کند. اگر افرادی که فاقد اعتماد به نفس هستند و بیش از همه به الگوی رفتاری نیاز دارند با بعضی از همسالان خود و با اشخاصی که از توفیقات اجتماعی بیشتری برخوردارند، آشنا و مأنوس شوند، این تصویر عینی و ذهنی می‌تواند به کوشش و تلاش‌های آنها جهت و سرعت مطلوب بخشیده، بر حس ارزشمندی، کارایی و اعتماد به نفسشان بیفزاید. بنابر این ترغیب و تشویق نوجوان، مأنوس کردن او با الگوهای رفتاری موفق، تقویت مهارت‌های اجتماعی وی و اجتناب از هرگونه رفتار تنبیهی و تحقیرآمیز، موجب می‌شود که او با انگیزه بیشتر و اعتماد به نفس قوی‌تر به تلاش‌های هدفمند خود ادامه دهد.(3)

پی‌نوشت‌ها:

1ـ لقد خلقنا الانسان فی احسن تقویم «سوره تین آیه 4».

2ـ لله ملک السموات والارض یخلق ما یشاء یهب لمن یشاء إناناً ویهب لمن یشاء الذکور أو یزوّجهم ذکراناً وإناثاً و یجعل من یشاء عقیماً إنّه علیم قدیر (سوره شورا آیه 50) همه ملک هستی، زمین و آسمان‌ها از آن خداست، خداوند آنچه را اراده می‌کند می‌آفریند، به هر کس بخواهد دختر یا پسر هبه می‌کند، و یا هم دختر و هم پسر می‌دهد و هر کس را هم بخواهد عقیم می‌گذارد، خداوند همانا علیم و قادر است.

3- روان شناسی تربیتی کودکان و نوجوانان از دکتر افروز